مٺي شهر هندستان جي قبضي کان ڪيئن بچيو ۽ رينجرز جي 23 جوانن جي شهادت
نورمحمد سمون
هن جنگ ۾ هندستاني فوج جو وڏو انگ موڻاٻائو واري رستي کان پاڪستان جي ٿر ۾ داخل ٿيو هو، اتان ڏکڻ ۽ اوله طرف ويندڙ ان دور جي ڪيڪڙن وارن ڪچن رستن ذريعي مختلف ڳوٺن ۽ شهرن ڏانهن پيش قدمي ڪيائون. ڪجه فوجون ڪاسبي وٽان سرحد پار ڪري داخل ٿيون هيون، جيڪي ننگرپارڪر، ويراواه ۽ ڏانوڌانڌل تي قبضو ڪرڻ کان پوءِ 15 ڊسمبر جي صبح جو سوير اسلام ڪوٽ شهر ۾ پهتيون، هنن سڀ کان پهرين شهر جي ناڪن تي پنهنجون چوڪيون قائم ڪري ورتيون ۽ پوءِ ڀڳت نيڻورام جي مندر ۽ آشرم تي اچي، اتي ويٺل پُڄارين کان “جئه هِند“ جا نعرا هڻايائون ۽ مندر جي سامهون واري، ميرن جي دور ۾ اڏايل ڪچِي مِٽي واري “اسلام ڪوٽ“ قلعي جي قديم آثارن واري پلاٽ مٿان پنهنجي ڪيمپ قائم ڪيائون، جتي هاڻ هڪ عمارت ۾ شهر جو مين پرائمري اسڪول قائم آهي. هن شهر جي اڳوڻي چيئرمين مُکي نهال چند لوهاڻي ۽ ٻين جي ڪوششن سبب هي شهر هندستاني فوجن هٿان گهڻي ڦُر لُٽ کان بچي ويو هو.
17 ڊسمبر واري ڏينهن، 18 جيپن جي هڪ وڏي قافلي جي صورت ۾ هي فوجون هتان جي رستن، شهرن ۽ ڳوٺن جا سُونهان ساڻ وٺي، مڪمل تياري سان مٺي شهر ڏانهن وڌي رهيون هيون، اسلام ڪوٽ کان اٽڪل 15 ڪلوميٽر اوله طرف، اسلام ڪوٽ_مٺي رستي تي، يونين ڪائونسل مٺڙيو ڀٽي جي ڳوٺ ٻاراچ وٽ پهتيون ته اندازو آهي ته هنن کي پنهنجي هيڊ ڪوارٽر کان حڪم مليو هو ته “عمرڪوٽ شهر تي قبضي جي خواهشمند سموري 18 مدراس رجمينٽ، عمرڪوٽ فتح ڪرڻ کان اڳ ئي، اڄ صبح سوير 26 بلوچ رجمينٽ ۽ مقامي حُرن هٿان پنهنجا درجنين فوجي جوان مارائي، بري طرح شڪست کائي واپس ڀڄڻ تي مجبور ٿي وئي آهي، پاڪستاني فوج جي هتي دفاع بابت اڳ ۾ لڳايل اندازا غلط ثابت ٿي رهيا آهن سو هاڻ مٺي شهر فتح ڪرڻ به ايترو آسان نه رهيو آهي تنهنڪري هاڻ جتي به پهتا آهيو، اتان اڳتي نه وڌو ۽ ٻئي حڪم جو انتظار ڪريو“ يا وري ايئن به ٿي سگهي ٿو ته ان کان هڪ ڏينهن اڳ (16 ڊسمبر) تي ڍاڪا ۾ جنرل نيازي پاران، جنرل اروڙا آڏو هٿيار ڦِٽا ڪرڻ کان پوءِ ٻنهي محاذن تي تيزي سان جنگ بندي واري اعلان تي شروع ٿيل عمل در آمد جي ڪري هي فوجون مٺي شهر طرف نه وڌيون هيون.
رٽائرڊ پرائمري استاد، يونين ڪائونسل مِٺڙيو ڀٽي جو اڳوڻو ناظم ۽ ڳوٺ ٻاراچ جو63 ورهين جو هي بزرگ رهواسي ڀيرُو لال سُوٽهڙ ٻُڌائي ٿو ته “هندستاني فوجن جي گاڏين جو اهو وڏو قافلو اوچتو اچي اسان جي گهرن جي سامهون رستي تي بيهي رهيو، هنن پنهنجون گاڏيون رستي لڳ وڻن جي آڙ ۾ لڪائي ڇڏيون ۽ فوجين مٺي کان ايندڙ رستي جي ٻنهي پاسن کان وڻن جي مُورن جي آڙ وٺي ڇڏي، اسان سمورن ڳوٺ وارن جو ساه مُٺ ۾ اچي ويو هو ته هاڻ الائي ڇا ٿيندو؟ سو اسين پنهنجي گهرن ۾ لڪي هنن فوجين تي نظرون کُپائي ويٺا هئاسين ته ٻنپهرن ڌاري اوچتو هڪ بدنصيب ڪيڪڙو، جنهن ۾ رينجرز جا ڪجه جوان سوار هئا، مٺي کان ايندڙ رستي تي، اسان جي ڳوٺ واري اٽڪل 130 ڊگرين واري موڙ وٽان مُڙي جيئن ئي ظاهر ٿيو ته اتي اڳ ۾ ئي رستي جي پاسي وارن وڻن جي آڙ وٺي ويٺل هندستاني فوجين انهن رينجرز وارن مٿان فائرنگ شروع ڪئي. اهڙي اوچتي فائرنگ ۾ رينجرز جا سمورا جوان ان ڪيڪڙي مان لهي، وڻن جي آڙ وٺي جوابي فائرنگ ڪندي پنهنجي جان بچائڻ لاء اوله طرف وٺي ڀڳا، انهن تي وڏن هٿيارن جا گولا به فائر ڪيائون پر ڪنهن کي به نقصان نه رسائي سگهيا، انهن مان صرف 2 ڄڻا ڪيڪڙي جي ڀر ۾ وڻن ۾ لڪي ويا هئا سو انهن کي هندستاني فوجين گرفتار ڪيو ۽ پاڻ سان گڏ وٺي ويا، ان کان 15 يا 20 منٽن بعد ساڳئي رستي تان ان جي پٺيان هڪ ٻيو بدنصيب ڪيڪڙو به آيو، جنهن ۾ 23 رينجرز اهلڪار سوار هئا، جنهن کي پري کان ايندو ڏسي هندستاني فوجين رستي جي ٻنهي پاسن کان اڳواٽ پنهنجو گهيرو ٺاهي ورتو هو، اهو ڪيڪڙو جيئن ئي سندن هٿيارن جي رينج ۾ پهتو ته هندستاني فوجين انهن تي فائرنگ شروع ڪئي، جنهن ۾ اهي سمورا 23 رينجرز اهلڪار ان هڪ ئي هنڌ تي شهيد ٿي ويا، ٻئي ڪيڪڙي جا 2 سِول ڊرائيور جان بچائي، پناه وٺڻ لاءِ ڀڄي سامهون اسان جي ڳوٺ ۾ پهتا، جتي اسان انهن مسلمان ڊرائيورن کي پاتل شلوارون ۽ قميصون هڪدم تبديل ڪرائي، اسان هندن وارا ڌوتيا (گوڏون) ۽ پوتيا (پٽڪا) پارايا ۽ پنهنجي گهرن ۾ پناه ڏني، اهي ٻئي ڪيڪڙا ڏيپلي واسي سيٺ احمد علي ميمڻ جا هئا، هن گولاباري ۽ فائرنگ جي ڪري اتي جهنگ ۾ چرندڙ اسان جو چوپايو مال ٽهي اٽڪل 10 ڪلوميٽر پري ڀڄي ويو هو، ڊپ سبب مال کي تير لڳي ويو هو ۽ ڪجه ڏينهن تائين هراسيل ڍڳين گاه کائڻ به ڇڏي ڏنو هو“
هتي اها ڳاله سمجه ۾ نه ٿي اچي ته اسلام ڪوٽ ۾ 3 ڏينهن اڳ کان هندستاني فوج قبضو ڪري ويٺل هئي ته پوءِ رينجرز جا هي صرف 2 ڪيڪڙا ڇا لاءِ مٺي کان اسلام ڪوٽ طرف وڃي رهيا هئا؟ هنن کي اسلام ڪوٽ تي 3 ڏينهن اڳ ٿيل قبضي جي ڄاڻ نه هجي اهو به ناممڪن لڳي ٿو.
1973ع ۾ پرائمري استاد ڀرتي ٿي 1999ع ۾ رٽائر ٿيل ڀيرُومل جو چوڻ آهي ته “هتي 23 رينجرز اهلڪارن کي شهيد ڪرڻ کان هڪدم پوءِ هندستاني فوجي انهن شهيد ٿيلن جا هٿيار ۽ هڪ ڪيڪڙو پاڻ سان گڏ ڪاهي واپس اسلام ڪوٽ طرف ويا، ٻيو ڪيڪڙو انهن کان نه هليو سو ان کي اتي ئي باه ڏئي ساڙي ڇڏيائون. ان دور جا ڪيڪڙا پيٽرول تي هلندا هئا سو باه جو وڏو ڀڀڙ گهڻي دير تائين ٻرندو رهيو هو، ڀر وارن ڳوٺن جي رهواسين سمجهيو ته شايد اسان جو سمورو ڳوٺ سڙي ويو هو. اسان اهو سڄو ڏينهن ڊپ ۾ ورتل هئاسين ٻئي ڏينهن 18 ڊسمبر تي واقعي واري هنڌ تي وڃي شهيدن جي لاشن جي ڳڻپ ڪئي سين، 21 لاش هڪ ٻئي جي بلڪل ويجهو هئا ۽ 2 انهن کان ٿوري فاصلي تي هئا، سمورن خوبصورت ۽ صحتمند نوجوانن کي ورديون پاتل هيون. اسان ڳوٺاڻن وڻ وڍي لاشن جي چوڌاري لوڙهو ڏئي ڇڏيو ته جيئن جانور ويجهو نه وڃي سگهن، ٻئي ڏينهن انهن جا آفيسر اتي آيا، اسان کان واقعي جا تفصيل معلوم ڪيائون ۽ پوءِ انهن شهيدن جا لاش اتان تابوتن ۽ صندوقن ۾ وجهي کڻائي ويا“
“ڇاڇري ۽ ان جي ڀر پاسي وارن ڳوٺن ۾ هندستاني فوج جي ظلمن جي ڪري اتان پنهنجا ٻار ٻچا کڻي نڪتل ماڻهن وري انهن ظلمن جو اسان کي ذميوار سمجهي، هتي اسان کان ان جو بدلو وٺڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. اسان جي ڳوٺ تي انهن مهاجرن (ڇاڇري تعلقي جي جنگ سبب بي گهر ٿيل آبادي) جڏهن اوچتو حملو ڪيو ته ان وقت اسان جي گهرن ۾ مجهند جي ماني لاءِ رڌ پچاءُ هلي پئي، پنهنجو ۽ پنهنجي ٻارڙن جو ساه بچائڻ لاءِ رڌ پچاءَ جا ديڳڙا ۽ دانگيون ٻرندڙ چُلهن تي چڙهيل ڇڏي اوله طرف ڀڳاسين. ان دوران ڪيترائي ماڻهو هندستان ڏانهن به ڀڳا پر اسان اهو مناسب نه سمجهيوسين ۽ پنهنجي ئي ملڪ ۾ پناه ڳوليوسين. رستي ۾ ڇاڇري وارن جي هڪ پيادل قافلي جي سامهون اچي وياسين، انهن اسان تي فائرنگ به ڪئي پر ڀڳوان بچايو ۽ سخت سياري جي اها هڪ رات بُک تي ۽ بنا اوڍڻ وڇائڻ جي، جهنگ ۾ وڻن جي هيٺان زمين ۾ هٿن سان کڏون کوٽي، پاڻ ۽ پنهنجي ٻارڙن ۽ عورتن کي انهن کڏن ۾ سمهاري، مٿان وري ٻُوهن جا ڍُونڍڻ ۽ ڄارِين جا پن روڙي انهن جا اوڍڻ ٺاهي، سيءَ کان بچاءُ ڪيوسين، باه به نٿي ٻاري سگهياسين ته متان ڪٿي باه جي روشني ڏسي مهاجر حملو نه ڪن. ٻي رات بي سر و ساماني جي عالم ۾ 25 ڪلوميٽرن جو پيرين پنڌ ڪري، ٺڪرن جي وڏي ڳوٺ “ڪيرٽِي“ ۾ پهتاسين، جتي 5 مهينا ڏاڍا ڏکيا گذريا، 24 ڪلاڪ بندوقون کڻي پهرو ڏيڻو پوندو هو، پوءِ جڏهن حالات ڪجه بهتر ٿيا ته واپس اچي پنهنجو ڳوٺ ٻيهر آباد ڪيوسين. ان دوران اسان جا ڀريل گهر مڪمل طور لُٽجي چڪا هئا، لُٽڻ وارا نه رڳو سمورو سامان پر گهرن جا دروازا ۽ دريون به پٽي کڻي ويا هئا“
سال 2001ع کان 2005ع تائين هن مقامي يُوسيءَ جو ناظم رهندڙ ڀيرُو لال جو چوڻ آهي ته “ٻيهر ڳوٺ ۾ ايندي ئي اسان رينجرز اهلڪارن جي شهادت واري هنڌ کي مضبوط لوڙهو ڏئي ان کي پنهنجي ڳوٺ جو هڪ مقدس آستان بڻائي ڇڏيو هو، انهن شهيدن جي رُوحن کي خوش رکڻ لاءِ هر سال 17 ڊسمبر تي اسان هتي قومي جذبي سان شهيدن جو ڏهاڙو ملهائيندا رهندا آهيون، جنهن ۾ ڀر پاسي جي ڳوٺن جا ماڻهو به شريڪ ٿيندا آهن، ڪيتريون ئي ديڳيون رڌي لنگر ورهايو ويندو آهي. آهستي آهستي هن آستان کي علائقي ۾ وڏي متبرڪ حيثيت حاصل ٿيندي وئي. اسين برسات جي تنگي جي وقت هتي مِينهن موڙا (برسات لاءِ خاص اجتماعي دعا واري تقريب ۽ ان ۾ لنگر جي ورهاست) به هتي ئي ڪندا آهيون، ڪيترائي ڀيرا ايئن به ٿيو جو ڀر پاسي جي ڳوٺن جا ماڻهو وڏي انگ ۾ هتي اچي مينهن موڙي ۾ شريڪ ٿيا ۽ اجتماعي دعا گهري وئي ته هڪدم برسات وسڻ شروع ٿي وئي، اهڙي طرح مقامي ماڻهن لاءِ هي هنڌ هڪ زيارت بڻيل آهي ۽ هتي باسُون باسيون وڃن ٿيون. تڏهن اسان سوچيوسين ته هن هنڌ تي هڪ يادگار به اڏائجي پر وسيلن جي کوٽ سبب اهو فوري طور ممڪن نه ٿي سگهيو پر پوءِ جڏهن آئون هتان جي يُو سيءَ جو ناظم چونڊجي آيس ته مون پنهنجي تعلقي ڪائونسل مٺي ۾ رِٿ پيش ڪئي ته “هنن شهيدن جي شهادت واري هنڌ تي يادگار اڏايو وڃي“ اها رِٿ اسان جي تعلقي ناظم حاجي الهڏنو بجير ۽ ٻين دوستن کي به پسند آئي ۽ هنن هڪدم بجيٽ منظور ڪئي پوءِ ان باراني زمين جي مالڪن، ڳوٺ ڪمڙو جي ڀاناڻي سوڍن کان اڏاوت جي اجازت وٺي هي يادگار ۽ ان جي چوديواري اڏاياسين.
يونين ڪائونسل مِٺڙيو ڀٽي، تعلقي مٺي جو اڳوڻو ناظم ڀيرُو لال سُوٽهڙ ۽ سندس پاران ڳوٺ ٻاراچ ۾ رينجرز جي 23 شهيدن جي شهادت واري هنڌ تي ٺهرايل يادگار
مٺي ۾ استادن جي تربيت واري ڪاليج جي ليڪچرار عبدالواحد سمي ٻڌايو ته وسڪاري ۾ ڪراچي، حيدرآباد توڙي سنڌ جي ٻين شهرن کان ڪاسبو، ننگرپارڪر ۽ ٿر جا ٻيا علائقا گهمڻ لاءِ ايندڙ دوستن کي جڏهن رستي ۾ ايندڙ ڳوٺ ٻاراچ ۾ شهيدن جو هي يادگار ڏيکاري، ان جي اڏاوت ۾ مقامي يُو سي جي هن اڳوڻي ناظم ڀيرُو لال پاران ورتل ذاتي دلچسپي جو ذڪر ڪندا آهيون ته اهي سياح سندس جذبي کي ڏاڍو ساراهيندا آهن.
هوڏانهن ڇاڇري تعلقي جي هندستان جي دنگ واري ڳوٺ سومرهاڙ جي رهواسي، 58 ورهين جي عبدالغني پُٽ محمد صديق گجو جو چوڻ هو ته “جنگ وقت آئون هاءِ اسڪول ڇاڇري ۾ ڏهون درجو پڙهندو هئس. هندستاني فوجون شام جو 6 وڳي شهر ۾ داخل ٿيون هيون، هتان جا ماڻهو ان مهل ئي شهر ڇڏي پيرين پنڌ ڀڳا هئا. ڇاڇري کان عمرڪوٽ واري رستي تي به هندستاني فوجن جو قبضو هو تنهنڪري اسين اوجهڙ (ڪنهن به رستي يا واٽ کان سواءِ) ۾ سڄي رات سر بچائڻ لاءِ ڊوڙهي ڊوڙهي صبح جو اٽڪل 80 ڪلوميٽر پري ڪُنري شهر ويجهو ڳوٺ چِيله بند وٽ پهتاسين. جتان گاڏين ۾ ميرپورخاص شهر وياسين، جتي اڳوڻي ضلعي ناظم ٿر، ارباب انور جي ڏاڏي ارباب حاجي الهجُڙيو جي جاءِ ۾ رهياسين. اسان جا ڳوٺ سومرهاڙ وارا، عورتن ۽ ٻارڙن سميت اتي ئي قابض فوج جي گهيري ۾ ڦاسجي پيا هئا، ڪجه ڏينهن کان پوءِ انهن کي اتان ڏکڻ طرف اسلام ڪوٽ ڏانهن نڪرڻ جو رستو مليو هو، اهي لڳاتار 15 ڏينهن وڏي تڪليف ۾ دربدر ٿيڻ کان پوءِ ميرپور پهتا پوءِ ميرپورخاص کان سانگهڙ جي ڳوٺ ڍِليار ۾ پنهنجي مائٽن حاجي عمر ۽ حاجي ابراهيم گجو وارن وٽ وياسين، پورو ڏيڍ سال اتي گذاريوسين. ان دوران ٿر جي وڏي ڳوٺ ڪرُوڙي، نامياري صحافي سهيل سانگي ۽ نامياري سياسي اڳواڻ ڪامريڊ ڄام ساقي جي ڳوٺ جنجهي تڙ، قبولاڻي، ٽِڳٺيو ۽ ٻين ڳوٺن کان لڪڙتاڙ ذريعي دردناڪ خبرون روزانو ٻڌندا هئاسين ته لِڱ ڪانڊارجي ويندا هئا، اتي 300 کان وڌيڪ بي گناه ڳوٺاڻن کي شهيد ڪيو ويو هو ۽ سموري ٿر جي قبضي ڪيل علائقي جي ڳوٺن ۾ باقي رهيل ماڻهو ماري ڳوٺن کي باهون ڏئي ساڙيو ويو هو“
سومرهاڙ واسي عبدالغني گجو
هاءِ اسڪول ڇاڇرو جي هن استاد، ملتان واري مخدوم جي خليفي ۽ سماجي اڳوڻ عبدالغني گجو جو چوڻ آهي ته “قابض فوجون هتي ڏيڍ سال تائين برقرار رکيل قبضي دوران هتان جي مقامي آبادي کي بانور ڪرائي رهيون هيون ته “هاڻ ٿر جو سندن فتح ڪيل هي سمورو علائقو هميشه هندستان جو حصو رهندو“ تنهنڪري هتي جا ڪافي سادا ٿري ماروئڙا انهن ڳالهين تي اعتبار ڪري قابض فوجن سان تعاون ڪرڻ تي مجبور ٿي پيا هئا، پوءِ جڏهن 1973ع ۾ ٻنهي ملڪن وچ ۾ ٿيل شمله معاهدي موجب هندستاني فوجن ٿر جو هي علائقو خالي ڪيو هو ته انهن ٿري مارُوئڙن کي به مجبور ٿي پنهنجو هي ملڪ ڇڏي هندستان ڏانهن لڏپلاڻ ڪرڻي پئي هئي“
نورمحمد سمون
هن جنگ ۾ هندستاني فوج جو وڏو انگ موڻاٻائو واري رستي کان پاڪستان جي ٿر ۾ داخل ٿيو هو، اتان ڏکڻ ۽ اوله طرف ويندڙ ان دور جي ڪيڪڙن وارن ڪچن رستن ذريعي مختلف ڳوٺن ۽ شهرن ڏانهن پيش قدمي ڪيائون. ڪجه فوجون ڪاسبي وٽان سرحد پار ڪري داخل ٿيون هيون، جيڪي ننگرپارڪر، ويراواه ۽ ڏانوڌانڌل تي قبضو ڪرڻ کان پوءِ 15 ڊسمبر جي صبح جو سوير اسلام ڪوٽ شهر ۾ پهتيون، هنن سڀ کان پهرين شهر جي ناڪن تي پنهنجون چوڪيون قائم ڪري ورتيون ۽ پوءِ ڀڳت نيڻورام جي مندر ۽ آشرم تي اچي، اتي ويٺل پُڄارين کان “جئه هِند“ جا نعرا هڻايائون ۽ مندر جي سامهون واري، ميرن جي دور ۾ اڏايل ڪچِي مِٽي واري “اسلام ڪوٽ“ قلعي جي قديم آثارن واري پلاٽ مٿان پنهنجي ڪيمپ قائم ڪيائون، جتي هاڻ هڪ عمارت ۾ شهر جو مين پرائمري اسڪول قائم آهي. هن شهر جي اڳوڻي چيئرمين مُکي نهال چند لوهاڻي ۽ ٻين جي ڪوششن سبب هي شهر هندستاني فوجن هٿان گهڻي ڦُر لُٽ کان بچي ويو هو.
17 ڊسمبر واري ڏينهن، 18 جيپن جي هڪ وڏي قافلي جي صورت ۾ هي فوجون هتان جي رستن، شهرن ۽ ڳوٺن جا سُونهان ساڻ وٺي، مڪمل تياري سان مٺي شهر ڏانهن وڌي رهيون هيون، اسلام ڪوٽ کان اٽڪل 15 ڪلوميٽر اوله طرف، اسلام ڪوٽ_مٺي رستي تي، يونين ڪائونسل مٺڙيو ڀٽي جي ڳوٺ ٻاراچ وٽ پهتيون ته اندازو آهي ته هنن کي پنهنجي هيڊ ڪوارٽر کان حڪم مليو هو ته “عمرڪوٽ شهر تي قبضي جي خواهشمند سموري 18 مدراس رجمينٽ، عمرڪوٽ فتح ڪرڻ کان اڳ ئي، اڄ صبح سوير 26 بلوچ رجمينٽ ۽ مقامي حُرن هٿان پنهنجا درجنين فوجي جوان مارائي، بري طرح شڪست کائي واپس ڀڄڻ تي مجبور ٿي وئي آهي، پاڪستاني فوج جي هتي دفاع بابت اڳ ۾ لڳايل اندازا غلط ثابت ٿي رهيا آهن سو هاڻ مٺي شهر فتح ڪرڻ به ايترو آسان نه رهيو آهي تنهنڪري هاڻ جتي به پهتا آهيو، اتان اڳتي نه وڌو ۽ ٻئي حڪم جو انتظار ڪريو“ يا وري ايئن به ٿي سگهي ٿو ته ان کان هڪ ڏينهن اڳ (16 ڊسمبر) تي ڍاڪا ۾ جنرل نيازي پاران، جنرل اروڙا آڏو هٿيار ڦِٽا ڪرڻ کان پوءِ ٻنهي محاذن تي تيزي سان جنگ بندي واري اعلان تي شروع ٿيل عمل در آمد جي ڪري هي فوجون مٺي شهر طرف نه وڌيون هيون.
رٽائرڊ پرائمري استاد، يونين ڪائونسل مِٺڙيو ڀٽي جو اڳوڻو ناظم ۽ ڳوٺ ٻاراچ جو63 ورهين جو هي بزرگ رهواسي ڀيرُو لال سُوٽهڙ ٻُڌائي ٿو ته “هندستاني فوجن جي گاڏين جو اهو وڏو قافلو اوچتو اچي اسان جي گهرن جي سامهون رستي تي بيهي رهيو، هنن پنهنجون گاڏيون رستي لڳ وڻن جي آڙ ۾ لڪائي ڇڏيون ۽ فوجين مٺي کان ايندڙ رستي جي ٻنهي پاسن کان وڻن جي مُورن جي آڙ وٺي ڇڏي، اسان سمورن ڳوٺ وارن جو ساه مُٺ ۾ اچي ويو هو ته هاڻ الائي ڇا ٿيندو؟ سو اسين پنهنجي گهرن ۾ لڪي هنن فوجين تي نظرون کُپائي ويٺا هئاسين ته ٻنپهرن ڌاري اوچتو هڪ بدنصيب ڪيڪڙو، جنهن ۾ رينجرز جا ڪجه جوان سوار هئا، مٺي کان ايندڙ رستي تي، اسان جي ڳوٺ واري اٽڪل 130 ڊگرين واري موڙ وٽان مُڙي جيئن ئي ظاهر ٿيو ته اتي اڳ ۾ ئي رستي جي پاسي وارن وڻن جي آڙ وٺي ويٺل هندستاني فوجين انهن رينجرز وارن مٿان فائرنگ شروع ڪئي. اهڙي اوچتي فائرنگ ۾ رينجرز جا سمورا جوان ان ڪيڪڙي مان لهي، وڻن جي آڙ وٺي جوابي فائرنگ ڪندي پنهنجي جان بچائڻ لاء اوله طرف وٺي ڀڳا، انهن تي وڏن هٿيارن جا گولا به فائر ڪيائون پر ڪنهن کي به نقصان نه رسائي سگهيا، انهن مان صرف 2 ڄڻا ڪيڪڙي جي ڀر ۾ وڻن ۾ لڪي ويا هئا سو انهن کي هندستاني فوجين گرفتار ڪيو ۽ پاڻ سان گڏ وٺي ويا، ان کان 15 يا 20 منٽن بعد ساڳئي رستي تان ان جي پٺيان هڪ ٻيو بدنصيب ڪيڪڙو به آيو، جنهن ۾ 23 رينجرز اهلڪار سوار هئا، جنهن کي پري کان ايندو ڏسي هندستاني فوجين رستي جي ٻنهي پاسن کان اڳواٽ پنهنجو گهيرو ٺاهي ورتو هو، اهو ڪيڪڙو جيئن ئي سندن هٿيارن جي رينج ۾ پهتو ته هندستاني فوجين انهن تي فائرنگ شروع ڪئي، جنهن ۾ اهي سمورا 23 رينجرز اهلڪار ان هڪ ئي هنڌ تي شهيد ٿي ويا، ٻئي ڪيڪڙي جا 2 سِول ڊرائيور جان بچائي، پناه وٺڻ لاءِ ڀڄي سامهون اسان جي ڳوٺ ۾ پهتا، جتي اسان انهن مسلمان ڊرائيورن کي پاتل شلوارون ۽ قميصون هڪدم تبديل ڪرائي، اسان هندن وارا ڌوتيا (گوڏون) ۽ پوتيا (پٽڪا) پارايا ۽ پنهنجي گهرن ۾ پناه ڏني، اهي ٻئي ڪيڪڙا ڏيپلي واسي سيٺ احمد علي ميمڻ جا هئا، هن گولاباري ۽ فائرنگ جي ڪري اتي جهنگ ۾ چرندڙ اسان جو چوپايو مال ٽهي اٽڪل 10 ڪلوميٽر پري ڀڄي ويو هو، ڊپ سبب مال کي تير لڳي ويو هو ۽ ڪجه ڏينهن تائين هراسيل ڍڳين گاه کائڻ به ڇڏي ڏنو هو“
هتي اها ڳاله سمجه ۾ نه ٿي اچي ته اسلام ڪوٽ ۾ 3 ڏينهن اڳ کان هندستاني فوج قبضو ڪري ويٺل هئي ته پوءِ رينجرز جا هي صرف 2 ڪيڪڙا ڇا لاءِ مٺي کان اسلام ڪوٽ طرف وڃي رهيا هئا؟ هنن کي اسلام ڪوٽ تي 3 ڏينهن اڳ ٿيل قبضي جي ڄاڻ نه هجي اهو به ناممڪن لڳي ٿو.
1973ع ۾ پرائمري استاد ڀرتي ٿي 1999ع ۾ رٽائر ٿيل ڀيرُومل جو چوڻ آهي ته “هتي 23 رينجرز اهلڪارن کي شهيد ڪرڻ کان هڪدم پوءِ هندستاني فوجي انهن شهيد ٿيلن جا هٿيار ۽ هڪ ڪيڪڙو پاڻ سان گڏ ڪاهي واپس اسلام ڪوٽ طرف ويا، ٻيو ڪيڪڙو انهن کان نه هليو سو ان کي اتي ئي باه ڏئي ساڙي ڇڏيائون. ان دور جا ڪيڪڙا پيٽرول تي هلندا هئا سو باه جو وڏو ڀڀڙ گهڻي دير تائين ٻرندو رهيو هو، ڀر وارن ڳوٺن جي رهواسين سمجهيو ته شايد اسان جو سمورو ڳوٺ سڙي ويو هو. اسان اهو سڄو ڏينهن ڊپ ۾ ورتل هئاسين ٻئي ڏينهن 18 ڊسمبر تي واقعي واري هنڌ تي وڃي شهيدن جي لاشن جي ڳڻپ ڪئي سين، 21 لاش هڪ ٻئي جي بلڪل ويجهو هئا ۽ 2 انهن کان ٿوري فاصلي تي هئا، سمورن خوبصورت ۽ صحتمند نوجوانن کي ورديون پاتل هيون. اسان ڳوٺاڻن وڻ وڍي لاشن جي چوڌاري لوڙهو ڏئي ڇڏيو ته جيئن جانور ويجهو نه وڃي سگهن، ٻئي ڏينهن انهن جا آفيسر اتي آيا، اسان کان واقعي جا تفصيل معلوم ڪيائون ۽ پوءِ انهن شهيدن جا لاش اتان تابوتن ۽ صندوقن ۾ وجهي کڻائي ويا“
“ڇاڇري ۽ ان جي ڀر پاسي وارن ڳوٺن ۾ هندستاني فوج جي ظلمن جي ڪري اتان پنهنجا ٻار ٻچا کڻي نڪتل ماڻهن وري انهن ظلمن جو اسان کي ذميوار سمجهي، هتي اسان کان ان جو بدلو وٺڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. اسان جي ڳوٺ تي انهن مهاجرن (ڇاڇري تعلقي جي جنگ سبب بي گهر ٿيل آبادي) جڏهن اوچتو حملو ڪيو ته ان وقت اسان جي گهرن ۾ مجهند جي ماني لاءِ رڌ پچاءُ هلي پئي، پنهنجو ۽ پنهنجي ٻارڙن جو ساه بچائڻ لاءِ رڌ پچاءَ جا ديڳڙا ۽ دانگيون ٻرندڙ چُلهن تي چڙهيل ڇڏي اوله طرف ڀڳاسين. ان دوران ڪيترائي ماڻهو هندستان ڏانهن به ڀڳا پر اسان اهو مناسب نه سمجهيوسين ۽ پنهنجي ئي ملڪ ۾ پناه ڳوليوسين. رستي ۾ ڇاڇري وارن جي هڪ پيادل قافلي جي سامهون اچي وياسين، انهن اسان تي فائرنگ به ڪئي پر ڀڳوان بچايو ۽ سخت سياري جي اها هڪ رات بُک تي ۽ بنا اوڍڻ وڇائڻ جي، جهنگ ۾ وڻن جي هيٺان زمين ۾ هٿن سان کڏون کوٽي، پاڻ ۽ پنهنجي ٻارڙن ۽ عورتن کي انهن کڏن ۾ سمهاري، مٿان وري ٻُوهن جا ڍُونڍڻ ۽ ڄارِين جا پن روڙي انهن جا اوڍڻ ٺاهي، سيءَ کان بچاءُ ڪيوسين، باه به نٿي ٻاري سگهياسين ته متان ڪٿي باه جي روشني ڏسي مهاجر حملو نه ڪن. ٻي رات بي سر و ساماني جي عالم ۾ 25 ڪلوميٽرن جو پيرين پنڌ ڪري، ٺڪرن جي وڏي ڳوٺ “ڪيرٽِي“ ۾ پهتاسين، جتي 5 مهينا ڏاڍا ڏکيا گذريا، 24 ڪلاڪ بندوقون کڻي پهرو ڏيڻو پوندو هو، پوءِ جڏهن حالات ڪجه بهتر ٿيا ته واپس اچي پنهنجو ڳوٺ ٻيهر آباد ڪيوسين. ان دوران اسان جا ڀريل گهر مڪمل طور لُٽجي چڪا هئا، لُٽڻ وارا نه رڳو سمورو سامان پر گهرن جا دروازا ۽ دريون به پٽي کڻي ويا هئا“
سال 2001ع کان 2005ع تائين هن مقامي يُوسيءَ جو ناظم رهندڙ ڀيرُو لال جو چوڻ آهي ته “ٻيهر ڳوٺ ۾ ايندي ئي اسان رينجرز اهلڪارن جي شهادت واري هنڌ کي مضبوط لوڙهو ڏئي ان کي پنهنجي ڳوٺ جو هڪ مقدس آستان بڻائي ڇڏيو هو، انهن شهيدن جي رُوحن کي خوش رکڻ لاءِ هر سال 17 ڊسمبر تي اسان هتي قومي جذبي سان شهيدن جو ڏهاڙو ملهائيندا رهندا آهيون، جنهن ۾ ڀر پاسي جي ڳوٺن جا ماڻهو به شريڪ ٿيندا آهن، ڪيتريون ئي ديڳيون رڌي لنگر ورهايو ويندو آهي. آهستي آهستي هن آستان کي علائقي ۾ وڏي متبرڪ حيثيت حاصل ٿيندي وئي. اسين برسات جي تنگي جي وقت هتي مِينهن موڙا (برسات لاءِ خاص اجتماعي دعا واري تقريب ۽ ان ۾ لنگر جي ورهاست) به هتي ئي ڪندا آهيون، ڪيترائي ڀيرا ايئن به ٿيو جو ڀر پاسي جي ڳوٺن جا ماڻهو وڏي انگ ۾ هتي اچي مينهن موڙي ۾ شريڪ ٿيا ۽ اجتماعي دعا گهري وئي ته هڪدم برسات وسڻ شروع ٿي وئي، اهڙي طرح مقامي ماڻهن لاءِ هي هنڌ هڪ زيارت بڻيل آهي ۽ هتي باسُون باسيون وڃن ٿيون. تڏهن اسان سوچيوسين ته هن هنڌ تي هڪ يادگار به اڏائجي پر وسيلن جي کوٽ سبب اهو فوري طور ممڪن نه ٿي سگهيو پر پوءِ جڏهن آئون هتان جي يُو سيءَ جو ناظم چونڊجي آيس ته مون پنهنجي تعلقي ڪائونسل مٺي ۾ رِٿ پيش ڪئي ته “هنن شهيدن جي شهادت واري هنڌ تي يادگار اڏايو وڃي“ اها رِٿ اسان جي تعلقي ناظم حاجي الهڏنو بجير ۽ ٻين دوستن کي به پسند آئي ۽ هنن هڪدم بجيٽ منظور ڪئي پوءِ ان باراني زمين جي مالڪن، ڳوٺ ڪمڙو جي ڀاناڻي سوڍن کان اڏاوت جي اجازت وٺي هي يادگار ۽ ان جي چوديواري اڏاياسين.
يونين ڪائونسل مِٺڙيو ڀٽي، تعلقي مٺي جو اڳوڻو ناظم ڀيرُو لال سُوٽهڙ ۽ سندس پاران ڳوٺ ٻاراچ ۾ رينجرز جي 23 شهيدن جي شهادت واري هنڌ تي ٺهرايل يادگار
مٺي ۾ استادن جي تربيت واري ڪاليج جي ليڪچرار عبدالواحد سمي ٻڌايو ته وسڪاري ۾ ڪراچي، حيدرآباد توڙي سنڌ جي ٻين شهرن کان ڪاسبو، ننگرپارڪر ۽ ٿر جا ٻيا علائقا گهمڻ لاءِ ايندڙ دوستن کي جڏهن رستي ۾ ايندڙ ڳوٺ ٻاراچ ۾ شهيدن جو هي يادگار ڏيکاري، ان جي اڏاوت ۾ مقامي يُو سي جي هن اڳوڻي ناظم ڀيرُو لال پاران ورتل ذاتي دلچسپي جو ذڪر ڪندا آهيون ته اهي سياح سندس جذبي کي ڏاڍو ساراهيندا آهن.
هوڏانهن ڇاڇري تعلقي جي هندستان جي دنگ واري ڳوٺ سومرهاڙ جي رهواسي، 58 ورهين جي عبدالغني پُٽ محمد صديق گجو جو چوڻ هو ته “جنگ وقت آئون هاءِ اسڪول ڇاڇري ۾ ڏهون درجو پڙهندو هئس. هندستاني فوجون شام جو 6 وڳي شهر ۾ داخل ٿيون هيون، هتان جا ماڻهو ان مهل ئي شهر ڇڏي پيرين پنڌ ڀڳا هئا. ڇاڇري کان عمرڪوٽ واري رستي تي به هندستاني فوجن جو قبضو هو تنهنڪري اسين اوجهڙ (ڪنهن به رستي يا واٽ کان سواءِ) ۾ سڄي رات سر بچائڻ لاءِ ڊوڙهي ڊوڙهي صبح جو اٽڪل 80 ڪلوميٽر پري ڪُنري شهر ويجهو ڳوٺ چِيله بند وٽ پهتاسين. جتان گاڏين ۾ ميرپورخاص شهر وياسين، جتي اڳوڻي ضلعي ناظم ٿر، ارباب انور جي ڏاڏي ارباب حاجي الهجُڙيو جي جاءِ ۾ رهياسين. اسان جا ڳوٺ سومرهاڙ وارا، عورتن ۽ ٻارڙن سميت اتي ئي قابض فوج جي گهيري ۾ ڦاسجي پيا هئا، ڪجه ڏينهن کان پوءِ انهن کي اتان ڏکڻ طرف اسلام ڪوٽ ڏانهن نڪرڻ جو رستو مليو هو، اهي لڳاتار 15 ڏينهن وڏي تڪليف ۾ دربدر ٿيڻ کان پوءِ ميرپور پهتا پوءِ ميرپورخاص کان سانگهڙ جي ڳوٺ ڍِليار ۾ پنهنجي مائٽن حاجي عمر ۽ حاجي ابراهيم گجو وارن وٽ وياسين، پورو ڏيڍ سال اتي گذاريوسين. ان دوران ٿر جي وڏي ڳوٺ ڪرُوڙي، نامياري صحافي سهيل سانگي ۽ نامياري سياسي اڳواڻ ڪامريڊ ڄام ساقي جي ڳوٺ جنجهي تڙ، قبولاڻي، ٽِڳٺيو ۽ ٻين ڳوٺن کان لڪڙتاڙ ذريعي دردناڪ خبرون روزانو ٻڌندا هئاسين ته لِڱ ڪانڊارجي ويندا هئا، اتي 300 کان وڌيڪ بي گناه ڳوٺاڻن کي شهيد ڪيو ويو هو ۽ سموري ٿر جي قبضي ڪيل علائقي جي ڳوٺن ۾ باقي رهيل ماڻهو ماري ڳوٺن کي باهون ڏئي ساڙيو ويو هو“
سومرهاڙ واسي عبدالغني گجو
هاءِ اسڪول ڇاڇرو جي هن استاد، ملتان واري مخدوم جي خليفي ۽ سماجي اڳوڻ عبدالغني گجو جو چوڻ آهي ته “قابض فوجون هتي ڏيڍ سال تائين برقرار رکيل قبضي دوران هتان جي مقامي آبادي کي بانور ڪرائي رهيون هيون ته “هاڻ ٿر جو سندن فتح ڪيل هي سمورو علائقو هميشه هندستان جو حصو رهندو“ تنهنڪري هتي جا ڪافي سادا ٿري ماروئڙا انهن ڳالهين تي اعتبار ڪري قابض فوجن سان تعاون ڪرڻ تي مجبور ٿي پيا هئا، پوءِ جڏهن 1973ع ۾ ٻنهي ملڪن وچ ۾ ٿيل شمله معاهدي موجب هندستاني فوجن ٿر جو هي علائقو خالي ڪيو هو ته انهن ٿري مارُوئڙن کي به مجبور ٿي پنهنجو هي ملڪ ڇڏي هندستان ڏانهن لڏپلاڻ ڪرڻي پئي هئي“
No comments:
جيڪڏهن ممڪن هجي ته پنهنجو تبصرو موڪليو
اهم اطلاع :- غير متعلق، غير اخلاقي ۽ ذاتيارت تي مشتمل تبصرن کان پرهيز ڪريو. انتظاميه اهڙي تبصري کي ختم ڪرڻ جو حق رکي ٿي. هوئن به خيالن جو متفق هجڻ ضروري ناهي.۔ جيڪڏهن توهان جي ڪمپيوٽر ۾ سنڌي ڪيبورڊ انسٽال ٿيل ناهي ته سنڌي ۾ تبصرو لکڻ لاءِ هيٺين خاني ۾ سنڌي لکي ڪاپي ڪريو ۽ تبصري واري خاني ۾ پيسٽ ڪري پبلش بٽڻ تي ڪلڪ ڪريو.۔تبصرو موڪليو