ٿر ۾ سُوڙه جا ڏينهن، جن دوران ماڻهو به مارجيو وڃن!

نورمحمد سمون

مِينهن جي مند ايندي ئي ٿرواسي پنهنجا کيٽ کيڙڻ جون تياريون شروع ڪندا آهن، اڇڙي ٿر ۾ کيٽ گهٽ کيڙبا آهن، جو اتان جي زمين گهٽ زرخيز آهي ۽ واري سنهي هئڻ ڪري وڌيڪ اُڏامي ٿي، ڀِٽون گهڻو ڪري گاه، ٻُوٽن ۽ وڻن کان آجيون هونديون آهن، جڏهن ته تَلين ۽ ڀِٽن جي پاساڙن ۾ وڻن، ٻُوٽن ۽ گاهن جي ساوڪ ٿيندي آهي. اڇڙي ٿر جي ڪجه علائقن ۾ ڳوٺاڻين آبادين کان ڪيئي ڪلوميٽر پري پوکون به پوکجن ٿيون، باقي سڄو اڇڙو ٿر چوپائي مال جو گئوچر آهي. اڇڙي ٿر وارن جو ٻئي ٿر جي ڀيٽ ۾ چوپائي مال تي وڌيڪ دارومدار آهي. ٿرپارڪر واري ٿر جي زمين وڌيڪ زرخيز آهي تنهنڪري هتي گهڻي کان گهڻي باراني زراعت ٿئي ٿي، ٻاجهر ۽ گُوار هتان جا وڏا ۽ اهم فصل آهن، انهن کان سواءِ مُڱ، تِر، ڪورڙ، ڪاڙينگ، گدريون ۽ ميها وغيره به پوکيا وڃن ٿا، هتي نه رڳو انگريز دور کان گئوچر ڄاڻايل تَليون به پوکجن ٿيون پر ڪجه علائقن ۾ ته ڳوٺن جي  ويجهو تَڙن (کُوهن) واريون تليون به پوکي ڇڏيندا آهن پوءِ ويچارو چوپايو مال پاڻي پيئڻ لاءِ ٿاٻا کائيندو رهندو آهي.

مينهن جي مند ايندي ئي، مينهن وسڻ کان اڳ پنهنجين ٻنين مان پوک واري هنڌ تي بيٺل وڻ ۽ ٻُوٽا وڍڻ کي، هتان جا هي هاري، پارڪر، ٿر ۽ اڇڙي ٿر ۾ “سُوڙه ڪرڻ“ چوندا آهن. شهرن جي ڪارين (لوهارن) کان پنهنجون پراڻيون ڪهاڙيون نئين سر ٺپرائيندا آهن يا وري نيون وٺندا آهن، هن وقت ڪاريا هڪ ڪهاڙي ٺپي پوءِ ان کي ڌُوئڻ تي تپائي پاڻي ڏيڻ جا اٽڪل 50 روپيا وٺن ٿا ۽ نئين ڪهاڙي هتي 4 سئو کان 5 سئو روپين ۾ ملي ٿي. شهرن کان پري وارا ٿري هاري پنهنجا هَرَ ۽ ڦارَ به ڪهاڙين سان گڏ  تيار ڪرائيندا آهن. هر هڪ هَرَ سان گڏ ٻه ٽي ڦار اسپئر ۾ به رکندا آهن ڇو جو پوکائي دوران ٿر ۾ هَرَ، وڻن جي پاڙُن ۾ ڦاسجي ويندا آهن جنهن ڪري ڪڏهن ڪڏهن هرِهن به ٽُٽي ويندي آهي ۽ ڦار مُڏا ٿي يا مُڙي ويندا آهن ته هاري هر مان اهو ڦار ڪڍي اسپئر وارو ڦار لڳائيندا آهن. هنن هارين سان پنهنجا هٿوڙا ۽ گهوٻا به گڏ هوندا آهن جن سان پاڻ به ٿورو مُڙيل ڦار ٺپي سڌو ڪري ڇڏيندا آهن. ٿر جي واري جي داڻن ۾ لوه (آئرن) گهڻو هئڻ ڪري هتي هلندڙ لوه جو هرُ ۽ ڦار جلدي گسي ويندا آهن. لوه جي گهڻائي جو اندازو لڳائڻ لاءِ چقمق کي واريءَ اندر ٿوري ديرگهمائبو آهي ته ان مٿان لوه جا ڪارا داڻا تمام گهڻي انداز ۾ هڪدم چُهٽي ويندا آهن.

هاڻ ٿر ۾ گهڻي پوکائي بئراج ايريا کان ڀاڙي تي آندل ٽريڪٽرن ذريعي ڪئي وڃي ٿي، مينهن وسڻ کان پوءِ پاڻ کي ٿر ڏانهن ويندڙ رستن تي ڪيترن ئي ڏينهن تائين ڪلٽيويٽرهر وارا ٽريڪٽر نظر ايندا آهن. ٿر جي زمينن تي پوکائي ڪندڙ ٽريڪٽر جي ڳوٺ گابار واسي ڊرائيور قائم راڄڙ ٻڌايو ته گذريل سال ٿر ۾ پوکائي هڪ هزار کان 12 سئو روپيا في ڪلاڪ هئي، هن سال ڊيزل ڪجه وڌيڪ مهانگو ٿي ويو آهي سو هاڻ گهٽ ۾ گهٽ 1500 روپيا في ڪلاڪ جي حساب سان پوکائي ڪبي. هن جو چوڻ هو ته اهو ڊرائيور تي دارومدار آهي ته اهو هڪ ڪلاڪ ۾ ڪيتري زمين کيڙي وٺي ٿو، تجربيڪار ڊرائيور هڪ ڪلاڪ ۾ چوڪڙي به ڪڍي سگهي ٿو. ٿر ۾ ڪيترائي هاري اڃا به اُٺن، ڍڳن ۽ گڏهن تي هَرُ ڪاهين ٿا، ٿر ۽ اڇڙي ٿر جي نرم واريءَ ۾ ته گڏه ۽ اُٺَ به هرُ ڇڪي وٺندا آهن پر پارڪر جي سخت زمين ۾ هرُ رڳو ڍڳن تي ئي ڪاهي سگهجي ٿو.

سُوڙه لاءِ وڃڻ وقت گهڻا هاري چوڪنا ٿي سنئوڻ يا سُگن ڏسندا آهن، ڪهاڙي هٿ ۾ ۽ سانداري (ٻڪري يا رڍ جي کَل مان پاڻي کڻڻ لاءِ ٺهيل) ڪڇ ۾ کنيل هاري  کي واٽ ۾ پاڻي سان ڀريل گهڙا کنيل عورتون يا کير کڻي ايندڙ ڪو ماڻهو سامهون آيو ته پئُون ٻارَهن، کير مان آڱر ٻوڙي چکندا ۽ ڏاڍو خوش ٿيندا ته هي سال تمام سٺو آهي پر جيڪڏهن خالي گهڙن واريون عورتون سامهون آيون، ڳوهَ واٽ ٻوٽي وئي يا سندن واٽ جي کاٻي پاسي تي چٻرو يا گُگه پکي ڳالهايو ته ان کي بد سنئوڻ سمجهي، ٻنيءَ تي سُوڙه لاءِ وڃڻ بدران ان ڏينهن اتان ئي مُنهن لاهي (موڊ آف ڪري) واپس موٽي ايندا آهن ۽ وري ٻئي ڏينهن ويندا آهن. جن ٻنين ۾ مينهن جو پاڻي گڏ ڪرڻ لاءِ ٽانڪا (سيمينٽ سان ٻڌل ٽانڪيون) هوندا آهن، انهن جي صفائي به سوڙه دوران ڪندا آهن.

پارڪر وارا هاري سُوڙه دوران پنهنجي ٻني ۾ ڇانوَ وارا يا اڏاوت ۾ ڪاڃڻ وغيره جو ڪم ڏيڻ وارا، سِڌي ۽ ڊگهي ڪاٺي وارا وڻ ڇڏي باقي سمورا وڻ ۽ ٻُوٽا وڍي، ٻني سڄي صاف ڪري ڇڏيندا آهن. ٿر ۽ اڇڙي ٿر وارا هاري سُوڙه دوران وڏي احتياط کان ڪم وٺندا آهن، ڇاڪاڻ ته جُون جي مهيني ۾ لڳندڙ ڏکڻ_اوله طرف جي تيز هوائن سان سندن ٻنيءَ جي زمين جو مٿيون زرخيز تهه اڏامي وڃڻ جو خطرو هوندو آهي، وڏا وڻ جهڙوڪ کٻڙ ۽ ڪنڊي بلڪل ناهن وڍيندا، کٻڙ جي پاسن کان ڇانگ ڪندا آهن ۽ ڪنڊيءَ کي جيئن جو تيئن رهڻ ڏيندا آهن، ڇاڪاڻ ته ڪنڊيءَ جي وڻ جا پن، ٻٻُر جي وڻ جي پنن وانگر زمين جي زرخيزي وڌائيندا آهن. ٻُوه، ڦوڳ، کِپُ، اڪ ۽ گهڻو پکڙيل ڪِرڙ جو وڻ وڍي انهن جي ڊينگهرن سان پنهنجي ٻنيءَ اندر، اتر_اوله کان ڏکڻ_اوڀر جي رخ تي ٻه اڍائي سئو ميٽرن جي مفاصلي تي ڪڙون (ٻنا) ٺاهيندا آهن ته جيئن جُون جي مهيني ۾ لڳندڙ جھَڪُن سان سندن زمين جي اڏامندڙ زرخيز واري وري به انهن ڊينگهرن جي اوٺ ۾ سندن ئي زمين ۾ ويهي رهي، اهڙي نئين گڏ ٿيل نرم ۽ زرخيز واريءَ تي فصل جو جيڪو به سلو ڦُٽو، اهو ٻِي زمين تي ڦُٽل سلن کان وڌيڪ نِرو نِمرو (صحتمند) هوندو آهي ۽ وڌيڪ اُپت ڏيندو آهي.

زرعي يونيورسٽي ٽنڊوڄام جي فصلن، وڻن ۽ ٻوٽن جي ماهر پروفيسر مٺل جسڪاڻي چيو ته ٿر جي ماڻهن کي اسان هميشه صلاح ڏيندا رهيا آهيون ته اهي سوڙه نه ڪن ته سٺي ڳاله آهي، وڻن ۽ ٻوٽن کي پنهنجي جاءِ تي رهڻ ڏيڻ ۽ واري جي اڏامڻ کان پنهنجون زمينون بچائين. هن جو چوڻ هو ڪيترائي ٿري هاري برسات وسڻ کان اڳ ٻجن جي ڇٽ ڪري ڇڏيندا آهن، اها ڇٽ موسميات کاتي جون ريڊيو، ٽي وي ۽ اخبارن ۾ ايندڙ اڳڪٿيون ٻڌي پوءِ ڪن ته فائدي ۾ رهندا.

هيلوڪي سال ٿر جي ڪجه علائقن ۾ آڳاٽو مينهن وٺو آهي جنهن سان ڇاڇري واري پاسي اوڀڙ به اُڀڙي چڪي آهي، مٺي ۽ اسلام ڪوٽ تعلقن جي ڪجه علائقن ۾ تازو وٺل مينهن جي اوڀڙ به 3 ڏينهن اندر اُڀڙي ايندي پر گهڻا ٿر واسي هن آڳاٽي مينهن کي فصل ۽ گاه جي حساب سان لاڀائتو ناهن سمجهندا، آڳاٽي مينهن مان وڻن ۾ سڀ کان پهرين ڪُنڀٽ، ٻيرڙي، ٻائُري، موراڙي، ڳاڱيٽڻ، گُگرال ۽ ننڍن ٻُوٽن ۾ سِڻَ، ٻُوڙو ۽ گاهن ۾ وري رڳو چِيهو ۽ نهري علائقن ۾ ٿيندڙ ڇٻر جهڙو گاه، جنهن کي اڇڙي ٿر ۾ “ڳنڍِير“ ۽ باقي ڏکڻ ٿر ۾ “موٺ“ سڏيندا آهن، اهي گاه ساوا ٿيندا آهن، باقي ٿيندڙ سمورا گاه جهڙوڪ، ڀُرٽ، لنب، ساٽاڙو، ڦُلهڙي، جهيرڻيون، لُلُر، ويڪرُ، ٽڪنڊي، مرهيڙو وغيره جُون مهيني ۾ لڳندڙ ڏکڻ جي تيز هوائن سان 95 سيڪڙو ريٽجي ويندا آهن، باقي 5 سيڪڙو وڻن جي اوٺ ۾ هئڻ ڪري ريٽجڻ کان بچي ويندا آهن ۽ ريٽيل گاه اتي ئي سڪي ضايع ٿي ويندا آهن.

آڳاٽي مينهن ۾  هڪدم نوان ساوا چهچ پن جهليندڙ ڪنڀٽ جو وڻ اوٺي مال جو چارو آهي. ٻيرڙي، ٻائُري، موراڙي وغيره ننڍا وڻ هئڻ ڪري ٻاڪري مال جي به پهچ ۾ هوندا آهن، هيٺ ڪنڌ ڪري هلندڙ ريڍو مال رڳو زمين تي ٿيندڙ ننڍي کان ننڍو گاه چَرندو آهي، سِڻ ۽ ٻُوڙو وغيره ڳائو مال چري ٿو ۽ گڏه ڳنڍير مان تيستائين ٻاهر ناهي نڪرندو جيستائين ڍئو نه ڪري وٺي.

روينيو کاتي پاران سادن ٿرواسين سان جعلسازي جي ڪري ڪيترائي ٿري ماڻهو ٿر جي هنن ٻنين تان پاڻ ۾ وڙهندا به رهندا آهن. هڪ ئي ٻنيءَ جا ٻه ٻه ٽي ٽي کاتا ٺاهي ڏيندڙ روينيو کاتي جي انهن لالچي ڪامورن جي ڪري هر ٻئي ٽئين سال ٿري ماڻهو هتي هن سُوڙه جي ڏينهن ۾ وڙهي مري به ويندا آهن، هر سال هنن ڏينهن ۾ اهڙا جهيڙا اخبارن ۾ پڙهڻ لاءِ ملندا رهندا آهن ۽ ڪيترا ئي اڳوڻا ڪيس اڃا تائين عدالتن ۾ هلندڙ آهن.